قالب های شعر

قالب شعری مثنوی

نکات:

• هر بیت قافیه ای جداگانه دارد.

•  تعداد ابیات: نامحدود

•  برای سرودن داستان های طولانی مناسب است.

•  شاهنامه ی فردوسی، بوستان سعدی، مثنوی مولوی و… در این قالب سروده شده اند. 

قالب شعری قصیده

نکات:

• مصراع اول بیت اول با تمام مصراع های زوج هم قافیه است.

• تعداد ابیات: حداقل 15 بیت

• محتوا: مدح، رثا، پند، عرفان، حکمت

• تفاوت قصیده و غزل: تعداد ابیات و درون مایه

اجزای قصیده:

مطلع: بیت اول

مقطع: بیت آخر

تغزل یا تشبیب: مقدمه قصیده با مضامینی چون عشق یا توصیف طبیعت

تخلص: رابطه ی میان تغزل و تنه ی اصلی قصیده

تنه اصلی: مقصود اصلی شاعر

قالب شعری غزل

نکات:

• مصرع اول بیت اول با تمام مصراع های زوج هم قافیه است.

• تعداد ابیات: 5 تا 15 بیت (معمولاً 7 تا 12 بیت)

قالب شعری قطعه

شکل قالب شعر قطعه

نکات:

• مصراع های زوج هم قافیه اند.

• تعداد ابیات: حداقل 2 بیت

• تنها قالب شعری قدیمی است که مصراع اول بیت اول آن قافیه ندارد.

قالب شعری رباعی و دو بیتی

نکات:

• مصراع اول و دوم و چهارم (و کاهی سوم) هم قافیه اند.

• تعداد ابیات: فقط دو بیت

• وزن رباعی: لا حول و لا قوه الا بالله

• وزن دو بیتی: مفاعیلن مفاعیلن فعولن

راه تشخیص رباعی از دو بیتی:

هجای اول هر کدام از مطرع های دو بیتی: صامت +  مصوت کوتاه  است اما در رباعی غیر از این است.

رباعی سرا های معروف: خیام، عطار، مولانا، بیدل و…

قالب شعری ترجیع بند، ترکیب بند

نکات:

از چند بخش تشکیل شده که قافیه ی هر بخش شبیه غزل است(مصراع اول و مصراع های زوج هم قافیه اند)و بیتی در میان بخش ها قرار دارد.

تفاوت ترجیع بند و ترکیب بند: اگر بیتی که در میان بخش ها قرار می گیرد تکراری باشد، ترجیع بند است و اگر غیر تکراری باشد، ترکیب بند است.

نمونه ای از ترجیع بند از دیوان سعدی

دردا که به لب رسید جانم —– آوخ که ز دست شد عنانم

کس دید چو من ضعیف هرگز —– کز هستی خویش در گمانم

پروانه ام اوفتان و خیزان —– یکبار بسوز و وارهانم

گر لطف کنی به جای اینم —– ورجور کنی سرای آنم

بنشینم و صبر پیش گیرم —– دنباله کار خویش گیرم

زان رفتن و آمدن چگویم —– می آیی و می روم من از هوش

یاران به نصیحتم چه گویند —– بنشین و صبور باش و مخروش

ای خام، من این چنین در آتش —– عیبم مکن ار برآورم جوش

تا جهد بود به جان بکوشم —– و آنگه به ضرورت از بن گوش

بنشینم و صبر پیش گیرم —– دنباله ی کار خویش گیرم

ای بر تو قبای حسن چالاک —– صد پیرهن از جدائیت چاک

پیشت به تواضع است گویی —– افتادن آفتاب بر خاک

ما خاک شویم و هم نگردد —– خاک درت از جبین ما پاک

مهر از تو توان برید هیهات —– کس بر تو توان گزید حاشاک

بنشینم و صبر پیش گیرم —– دنباله ی کار خویش گیرم

** توضیح: به علت طولانی بودن ترجیع بند تنها قسمتهایی از آن انتخاب شده است که نشان دهنده ساختار شعری ترجیع بند باشد.

قالب شعری ترکیب بند

ترکیب بند از لحاظ ساختار شعری مانند “ترجیع بند” است و تنها تفاوت آن این است که بیت تکرار شده در بین قطعه های شعر یکسان نیستند.

از ترکیب بندهای معروف ترکیب بند محتشم کاشانی در توصیف واقعه ی کربلاست.

نمونه ی ترکیب بند از وحشی بافقی

دوستان شرح پریشانی من گوش کنید —– داستان غم پنهانی من گوش کنید

قصه بی سر و سامانی من گوش کنید —– گفت و گوی من و حیرانی من گوش کنید

شرح این آتش جانسوز نهفتن تا کی

 سوختم سوختم این سوز نهفتن تا کی

روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم —– ساکن کوی بت عربده جویی بودیم

عقل و دین باخته، دیوانه رویی بودیم —– بسته سلسله ی سلسله مویی بودیم

کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود

 یک گرفتار از این جمله که هستند نبود

نرگس غمزه زنش این همه بیمار نداشت —–سنبل پر شکنش هیچ گرفتار نداشت

این همه مشتری و گرمی بازار نداشت —– یوسفی بود ولی هیچ خریدار نداشت

اول آن کس که خریدار شدش من بودم

 باعث گرمی بازار شدش من بودم

** توضیح: به علت طولانی بودن، تنها قسمت هایی از ترکیب بند که نشان دهنده ی ساختار شعری آن باشد انتخاب شده است.

قالب شعری مسمط

نکات:

• از چند بخش تشکیل شده است که در هر بخش همه ی مصراع ها به جز مصراع آخر هم قافیه اند. در ضمن  مصراع های آخر هر بخش نیز با هم هم قافیه اند.

• تعداد مصرع های هر بخش می تواند بین 3 تا 6 عدد باشد.

• مبتکر مسمط: منوچهر دامغانی (قرن 5)

قالب شعری شعر نو

 نکات:

• ابداع کننده: نیما یوشیج (علی اسفندیاری)

• سرآغاز شعر نو: افسانه(1301)

• اولین شعر کاملاً نیمایی: ققنوس(1316)

• ویژگی های ظاهری شعر نو: کوتاه و بلند شدن مصراع ها و جا به جایی قافیه ها

انواع شعر نو

تنها آموزشی که باید بخوانید: آشنایی با انواع آرایه های ادبی